واژه «عید» به معنای رجوع و برگشتن است و « قربان» به معنای قربانی یا هر آنچه با آن بر پروردگار، تقرب جویند. از این رو، می‌توان عید قربان را به معنای بازگشت انسان به مقام تقرّب الهی دانست.

 

واژه «عید» تنها یک بار در قرآن آمده و به معنای روزی است که نعمت‌های آسمانی بر مومنان فرود می‌آید. در فرهنگ اسلام نیز از روزی که انسان در آن گناه و معصیتی مرتکب نشود، به عید تعبیر کرده‌اند. اعیاد اسلامی هم‌چون فطر، مبعث، غدیر و قربان، افزون بر این که خاطره رخداد مهمی را در یادها زنده می‌کنند و بزرگ‌داشت، درس‌آموزی و تبلیغ آن رویداد را یادآور می‌شوند، روزهای ویژه رحمت و لطف خداوندی نیز به شمار می‌آیند. در این عیدها، عطایا و نعمت‌های الهی، بر بندگان فرود می‌آیند و دریچه‌های بخشش و آمرزش پروردگار گشوده می‌گردد.

واژه «عید» به معنای رجوع و برگشتن است و «قربان» به معنای قربانی یا هر آنچه با آن بر پروردگار، تقرب جویند. از این رو، می‌توان عید قربان را به معنای بازگشت انسان به مقام تقرّب الهی دانست. این مقام در سایه مبارزه با هواهای نفسانی و در پرتو خودسازی و بهره‌وری از فرصت‌های ناب به دست می‌آید.

زایران خانه خدا پس از تحمّل مرارت‌های بسیار و پرهیز از آلایش‌های دنیوی، اینک به منزلگاه آخر رسیده‌اند. پایان عبادت‌ها، رازها و رمزهایی برازنده در خود نهان دارند، و از این روست که رمضان در منزل فطر، نماز با سلام، هفته با جمعه و حج با عید قربان به اتمام می‌رسند.

پروردگار متعال در قرآن مجید، زیباترین تصویر عشق الهی انسان را در داستان رضای ابراهیم (علیه السلام) و تسلیم اسماعیل (علیه السلام)، این گونه ترسیم کرده است: «و وقتی با او به جایگاه سعی رسید، گفت: ای پسرک من! من در خواب [چنین] می‌بینم که تو را سر می‌برم، پس ببین چه به نظرت می‌آید؟ گفت: ای پدر! آنچه را مأموری انجام ده! ان شاء الله مرا از شکیبایان خواهی یافت. پس وقتی هر دو تن در دادند [و هم دیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانی برخاک افکند، او را ندا دادیم که ای ابراهیم! رۆیای [خود] را حقیقت بخشیدی، ما نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم. راستی که این همان آزمایش آشکار بود»

عید قربان، حکایت آزمایش ابراهیم، اسماعیل و هاجر (علیهم السلام) و تاریخ عبودیت است. این حکایت و این آزمون، در طول تاریخ، همواره تکرار شده، اگرچه هیچ‌گاه بر آن شیوه و به آن‌گونه نبوده است. تکرار حیات‌بخش آن واقعه، در کربلا و در آزمایشی متفاوت تجلی یافت. در آن سرزمین، حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) ابراهیم، زینبْ (علیها السلام) هاجر و فرزندان و یاران حسین (علیه السلام) اسماعیل این واقعه بودند. اینان حماسه این آزمون را پرشکوه‌تر بر پهنه ابدیت رقم زدند؛ چرا که ابراهیم کربلا، نه تنها یک اسماعیل، که اسماعیل‌هایش را به مذبح برد و در پایان خود نیز به قربان‌گاه شهادت رفت.

هاجر اگر بر جدایی اسماعیلی که به دامانش بازگشت صبر پیشه ساخت، زینب (علیها السلام) بر مصیبت فراق ابدی 72 عزیز، صبورانه سوخت. اگر آنان خانه کعبه را بنا نهادند تا مردمان به آنجا رو آورند و با خدای کعبه تجدید عهد کنند، امام حسین و امام زین العابدین (علیهما السلام) و زینب (علیها السلام) نیز با ایثار خون و رشادت‌های بی‌شمار، غبار غفلت و حجاب و نفاق را از چهره اسلام زدودند.

راز زندگی مردان راستین الهی، در آن است که آنان برای رسیدن به کوی دوست و کسب رضایت محبوب، هرچه جز خدا در دل دارند، بر جای می‌گذارند تا پاک و مطهر به بارگاه ربوبی حضرت حق وارد شوند. در این عرصه، قربانی، وسیله قرب است و عید قربان، روز تقرّب و نزدیکی به درگاه پروردگار. قربانی کردن هر آن چه غیر اوست و در دل و جان مسکن گزیده، مقدمه قرب است.

این همان رمز قربانی و یکی از ارکان مهم حج ابراهیمی است. در سنّت قربانی، آدمی در آزمونی الهی، با بریدن گلوی طمع و با جدا ساختن اندکی از مال خود، از سر رضا و تسلیم و بدون بخل و تنگ نظری، هدیه‌ای در خور را نثار دوست می‌کند. بدون تردید، همان‌گونه که در آیه 37 سوره حج آمده، خداوند متعال از گوشت و پوست و خون قربانی بهره‌ای نخواهد برد، بلکه تقوا، پرهیزکاری و فرمان‌برداری انسان است که خدا را خشنود کرده و نردبان رشد و تعالی آدمی می‌شود.

بسیاری از فقها با استدلال به آیه 36 سوره حج، بر این باورند که گوشت قربانی را حتی به غیر مسلمان نیز می‌توان بخشید. از این رو، شایسته است فقیران را از هر مذهب و مرام، از منافع قربانی بهره‌مند ساخت. در کتاب مناسک حج حضرت امام خمینی آمده است: «احتیاط آن است که ذبیحه را سه قسمت کنند، یک قسمت را هدیه بدهند و یک قسمت را صدقه بدهند و قدری هم از ذبیحه بخورند و صدقه را به مومنین بدهند ... و اگر صدقه را به فقرای کفار بدهد یا آن که تمام ذبیحه را به آن‌ها بدهد، اشکال ندارد»

در دنیایی که هر گروه و دسته، برای استثمار دیگران نقشه می‌کشند و تنها به منافع خویش می‌اندیشند، بدون تردید، تنها مکتبی چون اسلام ـ که دارای چنین تفکری بشر دوستانه و خیرخواهانه است و در عمل آن را به اثبات رسانده ـ قابل اعتماد و اطمینان است. اسلام، دین زدودن فقر است؛ حالْ هر کس و هر کجا که باشد. این‌گونه جامع نگری‌هاست که توجه مردمان گیتی را به این مکتب انسان‌ساز متوجه کرده است.

 اعمال شب و روز عید قربان

شب دهم ذیحجه از شب‎های مبارک است. و جزء چهار شبی است که احیاء و شب زنده داری در آنها مستحب است. در شب عید قربان، درهای آسمان باز است. برای این شب اعمالی ذکر شده است:

1-  زیارت امام حسین علیه السلام.

2 - خواندن دعای "یا دائم الْفضْل علی الْبریّة" که در شب جمعه هم وارد شده است.

 اعمال روز عید قربان

روز دهم ذیحجه، روز عید قربان است و بسیار روز شریفی است و اعمال آن چند چیز است:

1- - غسل . که در این روز سنّت مؤکد است و بعضی از علماء واجب دانسته‎اند.

2 - اقامه نماز عید قربان، به همان نحو که در عید فطر ذکر شده است. اما در این روز مستحب است که بعد از نماز، با گوشت قربانی افطار شود.

3 - خواندن دعاهائی که وارد شده پیش از نماز عید و بعد از آن و در اقبال ذکر شده و شاید بهترین دعاهای این روز، دعای چهل و هشتم صحیفه سجادیه باشد که اوّل آن "اللّهمّ هذا یوْمٌ مبارکٌ" است.

4 -  خواندن دعای چهل و ششم صحیفه سجادیه که اینگونه آغاز می‎شود: "یا منْ یرْحم منْ لا یرْحمه الْعباد". 

5 -  خواندن دعای ندبه.

6- قربانی کردن؛ که سنّت مؤکّد است.

7 -  خواندن تکبیرات برای کسی که در منا باشد بعد از پانزده نماز که اولش نماز ظهر روز عید است و آخرش نماز صبح روز سیزدهم است. و کسانی که در سایر شهرها هستند نیز بعد از ده نماز از ظهر روز عید تا صبح دوازدهم این تکبیرات را بگویند. تکبیرات بنا بر روایت صحیح در اصول کافی از این قرار است:

الله اکْبر الله اکْبر لا اله الا الله والله اکْبر الله اکْبر الله اکْبر وللّه الْحمْد اللّه کْبر

خدا بزرگتر از توصیف است، معبودی جز خدا نیست و خدا بزرگتر است، و ستایش خاص خدا است

اعلی ما هدانا اللّه اکْبر علی ما رزقنا منْ بهیمة الاْنْعام

خدا بزرگتر است بر آنچه ما را راهنمائی کرد خدا بزرگتر است بر آنچه روزی ما کرد از چهارپایان انعام (شتر و گاو و گوسفند)

والْحمْدللّه علی ما ابْلانا.

و ستایش خاص خدا است برای آنکه آزمود ما را.

و مستحب است که به مقداری که توانایی است این تکبیرات بعد از نمازها تکرار شود